Ελιά
οίκαδε

Είναι σίγουρο πως στην αρχαία Κέρκυρα υπήρχαν ήδη ελαιόδεντρα. Η βασίλισσα των Φαιάκων παραδίνει στην κόρη της Ναυσικά, όταν εκείνη ξεκινά για το πλύσιμο των ρούχων, μια λήκυθο χρυσή με λάδι λιπαρό για ν' αλειφτεί μετά το λουτρό και η ίδια και οι κοπέλες που τη συνόδευαν. (Τα αγόρια κουβαλούσαν το λάδι του αλείμματος σε αρυβάλλους)  Ο ίδιος ο Οδυσσέας, αφού πλένεται με νερό του ποταμού, αλείφεται με λάδι προτού φορέσει τα ρούχα του, για να προκαλέσει στη συνέχεια το θαυμασμό της νεαρής βασιλοπούλας. 

Στους κήπους του βασιλιά Αλκίνοου φυτρώνουν "τηλεθόωσαι ἐλαῖαι"

ὄχναι καὶ ῥοιαὶ καὶ μηλέαι ἀγλαόκαρποι
 
συκέαι τε γλυκεραὶ καὶ ἐλαῖαι τηλεθόωσαι
τάων οὔ ποτε καρπὸς  ἀπόλλυται οὐδ' ἀπολείπει

Οδυσ. Η 120-124

…ροδιές,

μηλιές με το λαμπρό καρπό και μ' απιδιές γεμάτο

γλυκόκαρπες συκιές κι ελιές απάνω στον ανθό τους

που δεν τους έλειπε ο καρπός χειμώνα καλοκαίρι

 

Η Ελιά θεϊκό δώρο

Αν πάμε ακόμα πιο πίσω, στη σφαίρα πάντα της μυθολογίας, θα δούμε ότι η θεά Αθηνά είναι εκείνη που δώρισε το ιερό δέντρο στους Αθηναίους.

Μετὰ δὲ τοῦτον   ἧκεν Ἀθηνᾶ, καὶ ποιησαμένη τῆς καταλήψεως Κέκροπα μάρτυρα ἐφύτευσεν ἐλαίαν.

Στη συνέχεια  κι αφού ο Κέκροπας μαρτύρησε 

ὅτι ἡ Ἀθηνᾶ πρώτη τὴν ἐλαίαν ἐφύτευσεν

 

 οι δώδεκα θεοί ή σύμφωνα με άλλους ο Κέκροπας, ο Κραναός ή ο Ερυσίχθονας έκριναν ότι η χώρα ανήκει στην Αθηνά. Κι αφού η θεά φυτεύει την ελιά σε μια πόλη, τολμούμε να πούμε ότι με την ελαιοκομία ο άνθρωπος περνάει σε ένα ανώτερο στάδιο της ιστορικής του εξέλιξης, από την αγριότητα του κυνηγού και τροφοσυλλέκτη στον πολιτισμό του γεωργού. Και κανείς Αθηναίος δεν μπορούσε να διανοηθεί ότι μπορούσε να ξεριζώσει από την Ακαδημία κάποια από τις 12 ιερές ελιές, τα δέντρα που πίστευαν ότι ήταν κομμάτια (μορίαι) εκείνης της πρώτης ελιάς. 

καὶ εἴ τις ἐξορύξειεν ἐλαίαν μορίαν ἢ κατάξειεν, ἔκρινεν ἡ ἐξ Ἀρείου πάγου βουλή, καὶ εἴ του καταγνοίη, θανάτῳ τοῦτον ἐζημίουν

 

Ακόμα και η καταστροφή του ξύλινου περιφράγματος (του σηκού), όπως αναφέρει ο Λυσίας μπορούσε να επιφέρει αυστηρότατες ποινές. Με λάδι από αυτά τα ιερά δέντρα γέμιζαν τους παναθηναϊκούς αμφορείς  για να τους προσφέρουν ως έπαθλο στους νικητές των Παναθηναίων.  Ενδεικτικό της σημασίας της ελιάς για την Αθήνα είναι ότι οι Αθηναίοι στα νομίσματά τους απεικόνιζαν την Αθηνά με στεφάνι ελιάς στο κράνος της και έναν αμφορέα με λάδι ή κλαδί ελιάς.

Ο νόμος είναι πολύ αυστηρός ακόμα και για το κόψιμο της απλής ελιάς. Σύμφωνα με το σχετικό νόμο, όπως μας παραδίδει ο Δημοσθένης:

Ἐὰν τις ἐλάαν Ἀθήνησιν ἐξορύττῃ, ἐὰν μὴ εἰς ἱερὸν Ἀθηναίων δημόσιον ἢ δημοτικόν, ἢ ἑαυτῷ χρῆσθαι μέχρι δυοῖν ἐλάαιν τοῦ ἐνιαυτοῦ ἑκάστου, ἢ ἐπὶ ἀποθανόντα δέῃ χρήσασθαι, ὀφείλειν ἑκατὸν δραχμὰς τῆς ἐλάας ἑκάστης, τὸ δὲ ἐπιδέκατον τούτου τῆς θεοῦ εἶναι.

Όποιος ξεριζώνει μια ελιά και δεν το κάνει αυτό για κάποιο ιερό του άστεως ή ενός δήμου, ή για προσωπική του χρήση μέχρι δύο ελιές για κάθε χρόνο ή δεν τη χρειάζεται για να ρυθμίσει υποθέσεις κάποιου που έχει πεθάνει, οφείλει εκατό δραχμές για κάθε ελιά, και το ένα δέκατο αυτού του ποσού θα ανήκει στη θεά.

Οι ελιές στρατηγικός στόχος

Οι Μήδοι μαζί με την πόλη της Αθήνας θα κάψουν και την ιερή ελιά, η οποία όμως, σύμφωνα με μια παράδοση που μας μεταφέρει ο Παυσανίας, θα ξαναβλαστήσει την ίδια μέρα και θα φτάσει σε ύψος τους δύο πήχεις.

Λέγουσι δὲ καὶ τάδε, κατακαυθῆναι μὲν τὴν ἐλαίαν, ἡνίκα ὁ Μῆδος τὴν πόλιν ἐνέπρησεν Ἀθηναίοις, κατακαυθεῖσαν δὲ αὐθημερὸν ὅσον τε ἐπὶ δύο βλαστῆσαι πήχεις. 

 Οι Λακεδαιμόνιοι είναι εκείνοι που δε θα διστάσουν να κόψουν τις ελιές της Αττικής αποστερώντας τους αντιπάλους τους από την πιο σημαντική πηγή πλούτου.

…πάντες γὰρ ἐπίστασθε ὅτι ὁ πόλεμος καὶ ἄλλων πολλῶν αἴτιος κακῶν γεγένηται, καὶ τὰ μὲν πόρρω ὑπὸ Λακεδαιμονίων ἐτέμνετο, τὰ δ' ἐγγὺς ὑπὸ τῶν φίλων διηρπάζετο.

Γιατί όλοι γνωρίζετε πως ο πόλεμος φέρνει πολλά κακά και ότι οι Λακεδαιμόνιοι έκοψαν τις ελιές που βρίσκονταν μακριά από την Αθήνα και οι φίλοι τους λεηλάτησαν τα κτήματα που βρίσκονταν κοντά.

Πεταλισμός

Κι αν οι Αθηναίοι εξόριζαν τους επίδοξους τυράννους γράφοντας το όνομά τους πάνω σε όστρακα, οι Συρακούσιοι  έγραφαν με μελάνι τα ονόματα των επικίνδυνα ισχυρών συμπολιτών τους πάνω σε φύλλα ελιάς, τα μετρούσαν και εξόριζαν για πέντε χρόνια όποιον συγκέντρωνε τα περισσότερα.

Παρὰ γὰρ Ἀθηναίοις ἕκαστον τῶν πολιτῶν ἔδει γράφειν εἰς ὄστρακον τοὔνομα τοῦ δοκοῦντος μάλιστα δύνασθαι τυραννεῖν τῶν πολιτῶν, παρὰ δὲ τοῖς Συρακοσίοις εἰς πέταλον ἐλαίας γράφεσθαι τὸν δυνατώτατον τῶν πολιτῶν, διαριθμηθέντων δὲ τῶν πετάλων τὸν πλεῖστα πέταλα λαβόντα φεύγειν πενταετῆ χρόνον.

Διοδ., Ιστορική Βιβλιοθήκη 11.87.1

Φιλόσοφοι

Ο Θαλής, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ήταν ο δημιουργός του πρώτου μονοπωλίου στην επεξεργασία του ελαιολάδου.

Επειδή τον κορόιδευαν για τη φτώχεια του και έλεγαν ότι η φιλοσοφία είναι άχρηστη, εκείνος, εκμεταλλευόμενος τις γνώσεις του της αστρονομίας, εκτίμησε ότι η χρονιά που ακολουθούσε θα είχε πολύ πλούσια σοδειά. Έτσι με τα λίγα χρήματα που κατάφερε να εξοικονομήσει μίσθωσε από το χειμώνα ακόμη όλα τα ελαιουργεία της Μιλήτου και της Χίου σε πολύ χαμηλή τιμή, αφού δεν είχε κανένα ανταγωνιστή…

Κατανοήσαντά φασιν αὐτὸν ἐλαιῶν φορὰν ἐσομένην ἐκ τῆς ἀστρολογίας, ἔτι χειμῶνος ὄντος εὐπορήσαντα χρημάτων ολίγων ἀρραβῶνας διαδοῦναι τῶν ἐλαιουργίων τῶν ἐν Μιλήτῳ καὶ Χίῳ πάντων, ὀλίγου μισθωσάμενον ἅτ' οὐδενὸς ἐπιβάλλοντος…

(Αριστοτ. Πολ. 1259a 10)

 …Όταν λοιπόν ήρθε η εποχή της συγκομιδής, όλοι έτρεχαν στο Θαλή, ο οποίος έτσι έβγαλε πολλά χρήματα αποδεικνύοντας ότι η φιλοσοφία μπορεί να χρησιμοποιηθεί και προς αυτή την κατεύθυνση. Ο ίδιος όμως δε φιλοδοξούσε να γίνει πλούσιος, άλλα πράγματα τον ενδιέφεραν.

Την ίδια άποψη για τα χρήματα είχε και ο Επιμενίδης.

Οι Αθηναίοι, επειδή τον θαύμαζαν πάρα πολύ, του πρόσφεραν χρήματα και μεγάλες τιμές. Εκείνος όμως δε ζήτησε τίποτε άλλο παρά μόνο ένα κλωνάρι από την ιερή ελιά, το πήρε και γύρισε στην πατρίδα του.

Ἐπιμενίδης μὲν οὖν μάλιστα θαυμασθεὶς, καὶ χρήματα διδόντων πολλὰ καὶ τιμὰς μεγάλας τῶν Ἀθηναίων, οὐδὲν ἢ θαλλὸν ἀπὸ τῆς ἱερᾶς ἐλαίας αἰτησάμενος καὶ λαβὼν ἀπῆλθεν.  

Καλότυχες οι πόλεις που έχουν ελαιώνες

Μια πόλη ή μια χώρα που διαθέτει αμπελώνες και ελαιώνες θεωρείται καλότυχη, αφού το κρασί και το λάδι φέρνουν πλούτο.

Αυτό συνέβαινε με την πόλη και τη χώρα των Ακραγαντίνων οι οποίοι, σύμφωνα με το Διόδωρο, πουλώντας τα προϊόντα τους στην Καρχηδόνα κατάφεραν να αποκτήσουν αμύθητες περιουσίες. ( Ο Καρχηδόνιος στρατηγός Αννίβας πριν από τη μάχη έβαζε τους στρατιώτες του να αλείφονται με ελαιόλαδο, γιατί ήξερε ότι έτσι ξεκουράζεται το κορμί).

Κατ' ἐκείνους δὲ τοὺς καιροὺς τήν τε πόλιν καὶ τὴν χώραν τῶν Ἀκραγαντίνων συνέβαινεν εὐδαιμονίας ὑπάρχειν πλήρη· περὶ ἧς οὐκ ἀνάρμοστόν μοι φαίνεται διελθεῖν. Καὶ γὰρ ἀμπελῶνες… τοῖς μεγέθεσι και τῷ κάλλει διαφέροντες, καὶ τὸ πλεῖστον τῆς χώρας ἐλαίαις κατάφυτον, ἐξ  ἧς παμπληθῆ κομιζόμενοι καρπὸν ἐπώλουν εἰς Καρχηδόνα.

Διοδ. 13.81.4

Η ελιά θεραπευτικό μέσο

Το λάδι χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα και για τις θεραπευτικές ιδιότητές του. Στον Ιπποκράτειο Κώδικα αναφέρονται περισσότερες από 60 φαρμακευτικές χρήσεις του. Ήταν κατάλληλο για τη θεραπεία δερματικών παθήσεων, ως επουλωτικό και αντισηπτικό σε τραύματα, εγκαύματα και γυναικολογικές ασθένειες. Πιθανόν χρησίμευε και ως μέσον αντισύλληψης. Επίσης το χρησιμοποιούσαν ως εμετικό αλλά και για προβλήματα των αφτιών. Ως τροφή βοηθούσε την αντιμετώπιση καρδιακών παθήσεων. Εκτός από το λάδι, για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες χρησιμοποιούσαν και τα φύλλα και άνθη της ελιάς από τα οποία παρασκεύαζαν αφέψημα πού το χρησιμοποιούσαν ως κολλύριο, για την αντιμετώπιση της φλόγωσης των ούλων και τού έλκους του στομάχου.

Η κατανάλωση μιας κουταλιάς ελαιόλαδου κάθε πρωί αποτελούσε, παλαιότερα, μια συνήθεια πρακτικής υγιεινής. Αυτό συνιστάται ακόμη και σήμερα, παρά την εξέλιξη της φαρμακολογίας, γιατί έχει ευεργετική επίδραση στο πεπτικό σύστημα του ανθρώπινου οργανισμού.

"Φάε λάδι κι έλα βράδυ" έλεγε ο λαός μας, τονίζοντας και την αφροδισιακή ιδιότητα του λαδιού.

Αγάλματα από ξύλο " ἡμέρης ἐλαίης "

Η γη της Επιδαύρου ήταν κάποτε άγονη. Οι κάτοικοι της προσέφυγαν στο Μαντείο των Δελφών. Η ιέρεια τους συμβούλεψε να φτιάξουν αγάλματα της Αυξησίας, αν θέλουν να αλλάξει η τύχη τους.

Οι Επιδαύριοι ρώτησαν τότε από τι να φτιάξουν τα αγάλματα, από χαλκό ή από λίθο. Η Πυθία απάντησε ούτε με το ένα ούτε με το άλλο, αλλά από ξύλο ήμερης (καλλιεργημένης) ελιάς. Οι Επιδαύριοι παρακάλεσαν τους Αθηναίους να κόψουν ελιές από την Αθήνα, γιατί τις θεωρούσαν ιερότατες. Λένε μάλιστα ότι εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν πουθενά αλλού ελιές παρά μόνο στην Αθήνα.

Ἐπειρώτεον ὦν οἱ Ἐπιδαύριοι κότερα χαλκοῦ ποιέωνται τὰ ἀγάλματα ἢ  λίθου· ἡ δὲ Πυθίη οὐδέτερα τούτων ἔα, ἀλλὰ ξύλου ἡμέρης ἐλαίης. ἐδέοντο ὦν οἱ Ἐπιδαύριοι  Ἀθηναίων ἐλαίην σφι δοῦναι ταμέσθαι, ἱρωτάτας δὴ κείνας νομίζοντες εἶναι. Λέγεται δὲ καὶ ὡς ἐλαῖαι ἦσαν ἄλλοθι γῆς οὐδαμοῦ κατὰ χρόνον ἐκεῖνον  ἢ ἐν Ἀθήνῃσι. 

Ηροδοτ 5.82.2

Οι Αθηναίοι  ικανοποίησαν την επιθυμία των Επιδαυρίων κι αυτοί με τη σειρά τους αποδέχτηκαν να πληρώνουν κάθε χρόνο ένα ιερό χρέος στην Αθηνά. Έφτιαξαν τα αγάλματα από ξύλο ελιάς και η γη τους έβγαλε πλούσιους καρπούς.